سنگسری‌ها شاخص‌ترین کوچندگان دامنه‌های البرز هستند. آن‌ها طولانی‌ترین مسیر کوچ جهان را طی می‌کنند به‌طوری‌که فاصله دورترین نقطه ییلاقی و قشلاقی آنان به بیش از 1500 کیلومتر می‌رسد. «برنارد هوکارد» محقق مشهور اروپایی نیز معتقد است عشایر ایل سنگسری طولانی‌ترین مسیر کوچ رو جهان را دارا هستند.

در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی تغییراتی در طرح عمومی لباس مردان سنگسری ایجاد شد و مردان با پوشیدن کت، جلیقه و شلوار پشمی که اصطلاحاً به آن «کارتی» گفته می‌شود در عرصه تاریخ پوشاک منطقه خودنمایی کردند.

کارتی به بافته‌ای خودرنگ، ظریف و زیبا از پشم لطیف و مرغوب گوسفند سنگسری گفته می‌شود که در کارگاه‌های سنتی پارچه‌بافی به اسم کارگِه بافته می‌شود. از این پارچه که بسیار کیپ بافته‌شده برای تهیه کت، شلوار و عموماً بالاپوش مردان استفاده می‌شود.

بافت پارچه کارتی

در بافت پارچه کارتی در کارگاه سنتی به‌جای استفاده از دفتین و شانه، از قطعه چوبی تخت و بلندی شبیه قمه و به عبارتی کارد، برای کوب زدن به پارچه استفاده می‌شود. در این روش به ازای هر یک‌بار انتقال نخ پود، یک‌بار با کارد به رشته پود ضربه زده تا پارچه کیپ‌تر بافته شود، این کار باعث می‌شود تا پارچه علاوه بر بافت کیپ، به‌صورت آهار خورده‌تری روی بدن بایستد. در این بافته، رشته‌های تاروپود از الیاف پشم همگن استفاده می‌شود؛ یعنی هم رشته‌های تار و هم پود از یک جنس و یک ضخامت است. رنگ بیشتر پارچه‌های بافته‌شده کارتی، قهوه‌ای روشن است و به‌ندرت به رنگ‌های قهوه‌ای تیره، مشکی و یا رنگ کرم روشن بافته می‌شود.

ابزار بافت

بافت پارچه‌ها توسط دستگاه‌های سنتی انجام می‌شود. این دستگاه‌ها از جنس چوب هستند. ابزار بافت شامل دستگاه پارچه‌بافی شامل نورد (نُردِن)، نورد گردان، پایه، شانه (دفتین)، قرقره، پدال (پِ نولین)، ماکو، ماسوره (ماسرا) کوچک، ماسوره بزرگ (اردال کَر ماسِرا)، گورد (وَرد) است.

بافت پارچه‌های پشمی

بافت پارچه‌های پشمی در سه مرحله انجام می‌شود. پس از چله‌کشی و آماده‌سازی کارگاه بافندگی، کار بافت توسط هنرمند بافنده آغاز می‌شود. ابتدا بافنده به روی صندلی دستگاه یا سکوی انتهایی آن نشسته و پاهای خود را روی پدال قرار می‌دهد. پدال به‌وسیله دو نخ پنبه‌ای به قرقره متصل است. بافنده ابتدا با پای راست‌بر پدال فشار وارد می‌کند. پس از باز شدن تارها، رشته پود که بر ماسوره پیچیده و در ماکو قرارگرفته از بین تارها عبور می‌کند. بعد از عبور ماکو با پای چپ بر پدال فشار آورده جهت تارها را عوض می‌کنند. پس‌ازاین کار با شانه محکم روی پود کوبیده می‌شود. (برای بافت کارتی، با کارد چوبی بر روی رشته پود می‌کوبند). یک‌بار دیگر روی پدال فشار آورده و پس از باز شدن تارها ماکو را از آن عبور می‌دهند به‌این‌ترتیب با تکرار این مرحله طرح یا نقش خاصی که از قبل طراحی‌شده بافته می‌شود.

از پارچه کارتی برای تولید کُت، شلوار و جلیقه سنتی استفاده می‌کنند. کارتی درواقع از کیفیت خوبی برخوردار بوده و به‌عنوان پوشاک بالاپوش مردان مورداستفاده قرار می‌گیرد.

تاریخچه و قدمت

لباس و پوشاک مردان ایل سنگسر همانند سایر مناطق، به‌طور دائم در حال تغییر بوده و هست. بر اساس مستندات و تصاویر به‌جامانده، طرح کلی پوشاک از دوره ناصری تاکنون مادام تغییر کرده است. در دوران قاجار و دوره ناصرالدین‌شاه، مردان سنگسری از رداهای بلند، قدک و قبا استفاده کرده و سرپوشه‌های مردان کلاه‌های نمدی بود که روکشی از پوست گوسفند بر آن دوخته و کشیده شده بود.

جنس لباس رو یا بالاپوش مردان و زنان از جنس ابریشم یا کَژین بود و رنگ غالب پوشاک مردان و زنان در این دوره به رنگ قرمز و به‌طورکلی روشن بود. در میانه کمر، پوشاک مردان به‌وسیله شالی ابریشمی محکم بسته می‌شد. در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی تغییراتی در طرح عمومی لباس مردان سنگسری ایجاد شد و مردان با پوشیدن کت، جلیقه و شلوار پشمی که اصطلاحاً به آن کارتی گفته می‌شود در عرصه تاریخ پوشاک منطقه خودنمایی کردند.

ارزش‌های شاخص یا منحصربه‌فرد

آنچه تولید و استفاده از این پارچه را شاخص می‌کند، کیفیت، رنگ طبیعی و به‌اصطلاح خودرنگ بودن آن و از طرفی ایجاد حس استقلال در بین خانواده عشایر، ایجاد همبستگی قومی و قبیله‌ای در بین ایل عشایر سنگسری است.

کارتی (کت‌وشلوار با بالاپوش سنتی مردان سنگسری) به‌ شماره 1368 در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده است.

گزارش از سمانه سلطانی‌پور سرپرست معاونت صنایع‌دستی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان

انتهای پیام/